Η Παιώνια της Σάμου στο μουσείο Γουλανδρή

Η Σάμος διαθέτει μια πλούσια χλωρίδα με πολύ μεγάλη βιοποικιλότητα, που δύσκολα συναντά κανείς σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Εκτιμάται ότι η Ικαρία και η Σάμος έχουν πάνω από 1500 είδη φυτών, λόγω του διαφορετικών κλιματικών συνθηκών των νησιών. Η Σάμος έχει ένα πλούσιο οικοσύστημα με μια μεγάλη ποικιλία φυτών, τα οποία δεν απαντώνται σε άλλο νησί του Αιγαίου. Αναμεσά τους ένα φυτό, το οποίο ονομάζεται Παιώνια και το οποίο είναι  ζωγραφισμένο από την κυρία Νίκη Γουλανδρή, κορυφαία βοτανική ζωγράφο και βρίσκεται στο μουσείο Γουλανδρή.

Ο μυθικός Παίωνας, (το όνομα του, σε πήλινη πλάκα της Κνωσσού), μαθητής του γιατρού των Θεών Ασκληπιού, θεράπευσε στον Όλυμπο τον Άδη και τον Άρη με καταπραϋντικό βάλσαμο, μετά τον τραυματισμό τους στην μάχη της Τροίας.

Το όνομα του Παίωνα, δόθηκε από τους αρχαίους, στο φυτό παιωνία, που σήμερα λέγεται πηγουνιά η μαντζουράνα όπως την λένε στο νησί μας.

Ο γιατρός και φαρμακοποιός Διοσκουρίδης, δίνει λεπτομερή περιγραφή της παιωνίας, με τα παλαμοειδή φύλλα και τους μακρουλούς καρπούς με τους κόκκινους και μαύρους σπόρους. Σύμφωνα μάλιστα με τις συνταγές του, 10 ή 12 κόκκινοι σπόροι θεραπεύουν το έλκος του στομάχου, με μαύρους σπόρους θεραπεύεται ο εφιάλτης, η ρίζες του φυτού βοηθούν στην μαιευτική ή γιατρεύουν τους πόνους του στομάχου, τις δηλητηριάσεις, τον ίκτερο και τις παθήσεις των νεφρών και της κύστης. Ο ιστορικός και φιλόσοφος Πλίνιος συνιστούσε τους κόκκινους σπόρους σαν αιμοστατικό και τους μαύρους για τα γυναικεία νοσήματα. Ο περιηγητής και γεωγράφος Παυσανίας χαρακτηρίζει το φυτό ως “πασάων βοτανέων βασιληίδα”. Κατά τον Μεσαίωνα οι μοναχοί χρησιμοποιούσαν σκόνη από τους σπόρους της, σχεδόν σε κάθε φαρμακευτικό σκεύασμα. Στην σύγχρονη ιατρική, η Παιώνια θεωρείται ότι έχει αναλγητικές και ηρεμιστικές ιδιότητες.

Oι ονομασίες του ποικίλουν από τόπο σε τόπο. Tο συναντούμε ως πηγουνιά, παγώνι, τσαλαπετεινό, τριαντάφυλλο του βουνού, αψουνιά και αγριομαντζουράνα. Όμως, οι άνθρωποι αποτελούν και τη μεγαλύτερη απειλή για την παιώνια. 

Η ομορφιά του άνθους τους παροτρύνει να τη συλλέγουν και να τη ξεριζώνουν για μεταφύτευση στους κήπους τους, ενώ δασικοί δρόμοι και κατασκευή εξοχικών σπιτιών καταστρέφουν τους βιοτόπους της. Τα τελευταία χρόνια οι πληθυσμοί στη Σάμο έχουν αρχίσει να λιγοστεύουν, γεγονός που επιβεβαιώνει πόσο ευάλωτο μπορεί να είναι το φυτό, από τη στιγμή που θα το ανακαλύψει ο άνθρωπος 

Από την αρχαιότητα η παιώνια είχε φαρμακευτική χρήση. Κατά τον Διοσκουρίδη, το φυτό θεωρείται αντίδοτο στους πυρετούς, τις δηλητηριάσεις και τη μαγεία. 

Κατά τον Πλίνιο, είναι εμμηναγωγό, κατάλληλο για τις παθήσεις των νεφρών, των εντέρων, τους κολικούς, τα δαγκώματα των φιδιών και, επί πλέον, διώχνει τους εφιάλτες.

 Η συλλογή του φυτού συνοδευόταν από παράξενες δοξασίες. Σύμφωνα με τον Θεόφραστο, οι ρίζες έπρεπε να συλλέγονται τη νύχτα, αλλιώς ό συλλέκτης κινδύνευε να υποστεί την επίθεση δρυοκολάπτη και να απολέσει την όρασή του. 

Η πρόληψη αυτή επέζησε έως τον 17ο αιώνα. Στη σύγχρονη ιατρική, η παιώνια θεωρείται ότι έχει αναλγητικές και ηρεμιστικές ιδιότητες. Το γένος Paeonia, που απαντάται σε πολλές περιοχές του βορείου ημισφαιρίου, περιλαμβάνει 30 έως 42 είδη (ανάλογα με την ταξινομική μέθοδο) από δενδροειδή ή ποώδη φυτά, τα οποία διατηρούν πρωτόγονα χαρακτηριστικά που πιστοποιούν την παλαιότητα του γένους τους. 

Στα βουνά του νησιού μας μέσα σε λίγο διάστημα θα συναντήσει κάποιος την Παιώνια. Η ομορφιά της θα μας μαγνητίσει και θα μας συναρπάσει, όμως καλό είναι να την χειριστούμε με ιδιαίτερη ευαισθησία και να μην την ξεριζώνουμε, γιατί κάποια στιγμή και αυτή θα καταστεί ένα είδος εξαφανισμένο όπως τόσα άλλα στο νησί μας .